آب مجازی، پنهان در مصارف روزمره زندگی

رد پای آب مجازی در تولید بسیاری از کالا‌هایی که استفاده می‌‌کنیم، فراتر از تصور است.این درحالیست که آب به دو شکل مورد استفاده قرار می‌گیرد: نخست آبی که به صورت مستقیم یعنی عین آب برای مصارف کشاورزی، دامپروری، صنعت، شرب، پخت و پز، استحمام، شست‌و‌شوی وسائل زندگی همچون اتومبیل، فرش و لباس مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
دوم استفاده از آب به صورت غیر‌مستقیم. به طور مثال آب مورد نیاز برای تولید یک کیلو‌گرم گوشت گاو 15هزار لیتر است، یا برای تولید یک جفت کفش با چرم گاو هشت هزار لیتر آب مصرف می شود.
همچنین آب مورد نیاز برای یک کیلوگرم گوشت مرغ 3000 لیتر و برای یک کیلو گرم گندم 1300 لیتر است، یا مثلا برای یک عدد متوسط تخم مرغ 135 لیتر و برای یک عدد سیب متوسط 70 لیتر آب مصرف می شود.
این در حالیست که به گفته علی سید زاده،مدیرکل دفترمدیریت مصرف آب، خدمات مشترکان و کاهش هدررفت شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور سرانه مصرف آب در ایران ۲۳۳ لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز، سرانه مصرف خانگی ۱۹۱ لیتر به ازای هر نفر در شبانه روز و سرانه مصرف هر واحد خانگی ۴۷۸ لیتر به ازای هر واحد است.
آب مجازی به مقدار آبی گفته می‌شود که طی فرآیند تولید یک کالا (خدمت) یا یک فرآورده کشاورزی، مصرف می‌شود تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است.
با توجه به بحران شدید کمبود آب در سطح جهان به ویژه در سال‌های اخیر، مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامه ریزی و سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار شده است و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد، کشورهای کم آب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شده‌اند که در بحث صادرات و واردات کالاها با در نظر گرفتن میزان آب مجازی مصرفی آنها، تمهیدات مناسبی به کار گیرند و خود را از تولید محصولات آب دوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور می‌شود، آزاد و رها سازند.
علی سیدزاده در این رابطه عنوان می کند: “آب مجازی” به صورت مجازی و نه واقعی، در درون محصول وجود دارد (نهفته است). آب مجازی با تعابیر “آب تعبیه شده” یا “آب برونزا (با منشا خارجی) ” نیز نامیده می‌شود. تعبیر “آب با منشا خارجی” به این واقعیت اشاره دارد که واردات آب مجازی به یک کشور به معنی استفاده از آبی است که برای کشور وارد کننده، خارجی محسوب می‌شود؛ آب با منشا خارجی با آب درونی (ملی) یک کشور جمع می‌شود.
در یک تعریف کمّی دقیق‌تر از آب مجازی عمدتاً دو رویکرد متفاوت پیشنهاد و به کار گرفته شده است: در رویکرد اول، محتوای آب مجازی به صورت حجم آبی که در واقعیت برای تولید محصول مورد استفاده قرار می‌گیرد، تعریف می‌شود؛ مشکلی که در این رویکرد وجود دارد، وابستگی حجم آب مصرفی به شرایط تولید از قبیل زمان و مکان تولید و راندمان مصرف آب است. به عنوان مثال مقدار آب مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم دانه در یک کشور خشک، دو یا سه برابر بیشتر از مقدار آب مورد نیاز برای تولید همان مقدار دانه در یک کشور مرطوب است.
در رویکرد دوم از دیدگاه مصرف کننده به جای تولید کننده استفاده شده و محتوای آب مجازی یک محصول به صورت زیر تعریف می‌شود: “مقدار آبی که برای تولید محصول در محلی که محصول مورد نیاز است، لازم باشد. ” این تعریف به طور ویژه با این سوال مرتبط است که: “اگر به جای تولید یک محصول در کشور، آن را از خارج از کشور وارد کنیم، چه مقدار در مصرف آب صرفه جویی خواهد شد؟ ” در این رویکرد، یک مشکل مطرح می‌شود و آن زمانی است که به علت شرایط اقلیمی یک کشور، امکان تولید یک محصول در داخل کشور وجود نداشته باشد و تنها از خارج از کشور وارد شود؛ به عنوان مثال محتوای آب مجازی برنج در هلند، که در داخل کشور تولید نشده و تنها وارد می‌شود، چه مقدار است؟
بررسی و ارزیابی مقدار آب مجازی یک کالا یا محصول، کار آسانی نیست؛ چرا که فاکتورهای زیادی بر میزان آب مصرفی در فرآیند تولید یک محصول تأثیر می‌گذارند. حداقل فاکتورهایی که در برآورد آب مجازی باید در نظر گرفته شوند، اینگونه بیان می‌شوند: «مکان و بازه زمانی» (چه سالی و چه فصلی) تولید، «نقطه اندازه‌گیری» به عنوان مثال در مورد تولید محصولات کشاورزی، این سوال مطرح است که اندازه گیری مصرف آب در نقطه برداشت آب صورت می‌گیرد یا در سطح زمین کشاورزی؟، «روش تولید و بهره‌وری» (راندمان) مصرف آب، در این زمینه، این سوال مطرح می‌شود که آیا آب هدررفته، در برآورد آب مجازی گنجانده شده است؟ و سرانجام «نسبت آب ورودی به محصولات واسطه به مقدار آب مجازی محصول نهایی».
بنابراین در تولید یا ساخت هر محصولی که ما استفاده می‌کنیم آب به کار گرفته می‌شود، چه محصولات کشاورزی و چه ابزار یا قطعه‌ای صنعتی یا الکترونیکی. سرانه مصرف آب مستقیم و مجازی بسته به اقلیم کشور‌ها و مناطق، فرهنگ مردم، عادت‌ها، ذائقه غذایی و عوامل متعدد دیگر متفاوت و متغیر است.
این در حالی است که با وجود دورریز و ضایعات گسترده محصولات کشاورزی غذایی در کشور هر ساله میلیون‌ها و حتی میلیاردها مترمکعب آب هدر می‌رود ، بدون این که این اتلاف منابع آبی برای کسی ملموس و محسوس باشد، این وضعیت در زندگی مصرفی و بهره‌گیری از انواع کالاها و خدمات نیز صادق است.وضعیتی که باید برای صیانت از مایه حیات انسان و کل مخلوقات دنیا در آن تجدیدنظر کرد و بهره وری آب را در تولید و همچنین مصرف مورد توجه جدی قرار داد.